Για τη φετινή 25η Νοεμβρίου-Παγκόσμια ημέρα κατά της έμφυλης βίας, επιλέξαμε να σχολιάσουμε ένα από τα θέματα που αναδείχτηκαν την περασμένη χρονιά μέσω του Χάρτη Καταγραφής Περιστατικών Έμφυλης/Σεξουαλικής Βίας: την εργαλειακή χρήση της ψυχικής ασθένειας στον δημόσιο διάλογο, ως ελαφρυντικό για τους θύτες.
Για το 2020 και μέχρι στιγμής έχουμε καταγράψει 10 γυναικοκτονίες και 4 απόπειρες γυναικοκτονίας. Από τις 10 γυναίκες που δολοφονήθηκαν ως τώρα, οι τρεις δολοφονήθηκαν από τον σύζυγο ή τον σύντροφό τους “εν θερμώ μετά από καυγά” (Λαύριο 29/1/2020, Καλλιθέα 26/10/2020, Πύργος Διρού 22/11/2020). Δύο δολοφονήθηκαν επειδή “ο σύζυγος είχε ψυχολογικά προβλήματα και κατάθλιψη λόγω του αποχωρισμού του από το παιδί του” (διπλή γυναικοκτονία Κηφισιά 18/3/2020). Δύο δολοφονήθηκαν επειδή αντιστάθηκαν στα “τέρατα” που τις βίασαν (Βέροια 3/3/2020, Πρέβεζα 6/2020). Μία κυνηγήθηκε με τσεκούρι από τον άντρα της “που είχε πρόβλημα αλκοολισμού” (Καλλιθέα 10/8/2020), μία δολοφονήθηκε με τσεκούρι από τον “τρελό από τη ζήλεια” πρώην σύντροφό της (Λουτράκι 11/10/2020). Μία δολοφονήθηκε από τον γιο της “επειδή είχε ψυχολογικά προβλήματα” (Ηράκλειο περιοχή Μασταμπά 26/10/2020).
Έχουμε αναφερθεί επανειλημμένα -τόσο σε άλλα κείμενά μας όσο και στα post μας στα social media- στην πλαισίωση που κάνουν τα ελληνικά ΜΜΕ στη δημοσιογραφική κάλυψη και στις ειδησεογραφικές αναπαραστάσεις περιστατικών έμφυλης βίας. Και αυτό γιατί διαπιστώνουμε ότι υπάρχει μια εμμονή σχεδόν, στο να αποδίδουν τα κίνητρα των εγκλημάτων της έμφυλης βίας στα όποια ψυχολογικά προβλήματα ενδεχομένως έχει ο θύτης, σε βαθμό που το θεωρούμε πλέον δημοσιογραφικό κλισέ. Και φυσικά αυτό το φαινόμενο δεν περιορίζεται στα ΜΜΕ, αλλά παρατηρείται και σε μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας. Πρόκειται δηλαδή για μια έμμεση ή υφέρπουσα ανεκτικότητα ή ακόμα και συγκάλυψη, εξηγήσιμη συμπεριφορά, κατανόηση των κινήτρων των θυτών.
Χαρακτηριστικά, όταν είχαμε αναρτήσει στο facebook το περιστατικό της τριπλής γυναικοκτονίας (σύζυγος, πεθερά, κόρη) από 43χρονο αστυνομικό (Άγιοι Ανάργυροι, Ευριπίδου 17/12/2017) ο οποίος μετά αυτοκτόνησε, διαπιστώσαμε με έκπληξη ότι πολλά σχόλια αφορούσαν την ψυχική κατάσταση του τριπλού γυναικοκτόνου ή τα όποια πιθανά ψυχολογικά προβλήματα είχε ο δράστης και όχι την καθαυτή βιαιότητά του ή το γεγονός ότι ο γυναικοκτόνος αφάνισε τρεις γενιές γυναικών σε ένα κρεσέντο μισογυνισμού.
Αυτή η επιμονή φυσικά δεν αφορά μόνο τις γυναικοκτονίες αλλά και άλλου είδους περιστατικά έμφυλης βίας. Η τάση να αποδίδουμε στους γυναικοκτόνους/βιαστές χαρακτηριστικά ψυχικών ασθενειών δεν έχει να κάνει άλλωστε με τον βαθμό φρικαλεότητας που αποδίδουμε ως κοινωνία σε ένα έγκλημα. Ως Χάρτης καταγράψαμε 23 περιστατικά σεξουαλικής παρενόχλησης και 2 περιστατικά λεκτικής παρενόχλησης στον δρόμο για το 2020. Τα σχόλια τόσο στα συμβατικά όσο και στα social media ήταν ότι πρόκειται για “ανώμαλους”, “τέρατα”, “πορνόγερους” (λες οι νέοι άνδρες δεν παρενοχλούν γυναίκες στο δρόμο) και ούτω καθεξής.
Φυσικά δεν μας εκπλήσσει η ταύτιση των κακοποιητικών αντρών με τους ψυχικά ασθενείς από τα ΜΜΕ. Η συστηματική προσπάθεια απόδοσης ευθυνών σε οποιονδήποτε άλλον-είτε είναι το θύμα είτε είναι κάποιος “άρρωστος”- αλλά και η κατασκευή ενός “άλλου” εξωκοινωνικού παράγοντα, ενός αποδιοπομπαίου τράγου που απειλεί την κατά τα άλλα υγιή μας κοινωνία, αποτελούν μοτίβα που εμφανίζονται ξανά και ξανά, από τον έντυπο, παραδοσιακό τύπο έως και τα σχόλια στα social media. Επιπλέον, η ταύτιση αυτή συμβαδίζει απόλυτα με τον τρόπο που η ελληνική κοινωνία αντιμετωπίζει τους ψυχικά ασθενείς: σαν παρίες, παρείσακτους και ανθρώπους στο περιθώριο, άλλους από εμάς, επικίνδυνους και “άρα μακριά από μας”.
Επομένως, τα κλισέ της δημοσιογραφίας περί “ανωμαλίας” ή “ψυχολογικών προβλημάτων” θεωρούμε ότι προσβάλουν και στιγματίζουν τους ανθρώπους που έχουν πράγματι θέματα ψυχικής υγείας και σε καμία περίπτωση δεν είναι εύλογο επιχείρημα για να δικαιολογηθεί η τόση βία που διαπιστώνουμε ότι ασκούν οι άνδρες στις γυναίκες. Με τον Χάρτη μάλιστα ελπίζουμε ότι αυτές οι σεξιστικές -και πολύ βολικές τόσο για τους θύτες όσο και για την ίδια την ελληνική κοινωνία -θεωρίες και απόψεις θα αρχίσουν να καταρρίπτονται.
Για αυτό είναι σημαντικό να μιλήσουμε ξεκάθαρα για το πώς αυτή η ρατσιστική τακτική αποπροσανατολίζει τη δημόσια συζήτηση, καθώς θεωρούμε ότι πέρα του ότι προσβάλει και στιγματίζει τους ανθρώπους που έχουν θέματα ψυχικής υγείας -δημιουργώντας επιπλέον προβλήματα στην προσπάθεια αντιμετώπισης της ψυχικής υγείας και της δημιουργίας κατάλληλων δημόσιων δομών παροχής φροντίδας- απαλλάσσει και δικαιολογεί τους άντρες που ασκούν βία στις γυναίκες με τέτοιον τρόπο που η σημασία ενός περιστατικού έμφυλης βίας μειώνεται, ελαχιστοποιείται. Ακόμη χειρότερα μετατοπίζεται το ενδιαφέρον και ο αντίκτυπος από τα θύματα στους θύτες.
Δεν προκύπτει από πουθενά (ούτε από άλλες πηγές, ούτε από τα στοιχεία που έχουμε συλλέξει στον Χάρτη), ότι η ψυχική υγεία του θύτη έμφυλης βίας αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τις πράξεις του -εάν ήταν έτσι, η συντριπτική πλειοψηφία των θυτών θα έπασχε αποδεδειγμένα από κάποια ψυχική νόσο, πράγμα που δεν επιβεβαιώνεται. Αντίθετα, αυτό που δείχνουν επανειλημμένα όλα τα στοιχεία είναι ότι οι άντρες-θύτες έμφυλης βίας δεν ανήκουν σε κάποια ξεχωριστή “προβληματική” ομάδα με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, αλλά είναι καθημερινοί άντρες προερχόμενοι από όλες τις ηλικίες και τάξεις, τα κοινωνικά στρώματα και τα επαγγέλματα. Είναι κοινοί φορείς της τοξικής αρρενωπότητας που παράγεται αναπαράγεται και διογκώνεται από τα στερεοτυπικά πρότυπα του πατριαρχικού μοντέλου κοινωνικής οργάνωσης.
Επομένως, ο μισογυνισμός και ο σεξισμός δεν είναι αποτέλεσμα ψυχικών ασθενειών, αλλά συγκεκριμένες νοοτροπίες που αναπαράγονται σε κάθε γενιά από την ίδια την κοινωνία. Ως αποτέλεσμα αυτού, όλοι οι άντρες που γεννιούνται και μεγαλώνουν σε αυτή την κοινωνία (είτε έχουν κάποια ψυχική νόσο είτε όχι), εκπαιδεύονται στα ίδια έμφυλα στερεότυπα, στον ίδιο σεξισμό και μισογυνισμό, και αποκτούν πολύ παρόμοιες απόψεις για τη θέση των γυναικών.
Κατ’ επέκταση, ακόμη και όταν καταγράφουμε κάποιο περιστατικό όπου ο θύτης είναι όντως ψυχικά ασθενής (Γυναικοκτονία, Άγιος Παντελεήμονας 16/5/2018) δεν βιαζόμαστε να “κλείσουμε” το θέμα, όπως κάνουν τα ΜΜΕ, και να δικαιολογήσουμε το έγκλημα αποκλειστικά και μόνο με βάση την ψυχική ασθένεια του δράστη. Τα ΜΜΕ παραβλέπουν συνειδητά ή από άγνοια το γεγονός ότι οι ψυχικά ασθενείς δεν έχουν μεγαλώσει σε ένα διαφορετικό περιβάλλον, σε μια άλλη κοινωνία χωρίς έμφυλα στερεότυπα, χωρίς σεξισμό, χωρίς μισογυνισμό, χωρίς συγκεκριμένες ιδέες για τη θέση των γυναικών. Αντίθετα μάλιστα, η ψυχική ασθένεια δεν απομονώνει τους θύτες από την πραγματικότητα που οι υπόλοιπες και οι υπόλοιποι ζούμε. Έχουν ακριβώς τις ίδιες προσλαμβάνουσες με εμάς. Ως εκ τούτου, η τυχόν ψυχική ασθένεια ενός δράστη δεν αποτελεί ούτε ελαφρυντικό ούτε του προσφέρει το ακαταλόγιστο. Αντίθετα, σε τέτοιες περιπτώσεις θα έπρεπε να υπάρχει ένα σύστημα εξέτασης της ευθύνης και του καταλογισμού του δράστη τόσο από αντίστοιχη ψυχιατρική υπηρεσία όσο και από το δικαστήριο.
Στόχος μας λοιπόν είναι να μιλήσουμε σοβαρά για την έμφυλη βία, και για να το κάνουμε αυτό πρέπει να μπορούμε να διερευνήσουμε σε βάθος και να αναρωτηθούμε ποιοι τη διαπράττουν και γιατί. Σε αυτό το ερώτημα, απαντήσεις του τύπου “τη διαπράττουν τέρατα” ή “τη διαπράττουν ψυχικά ασθενείς” είναι εντελώς λανθασμένες και διαστρεβλώνουν την πραγματικότητα. Είναι επιτακτική ανάγκη και η δημοσιογραφία να αναπροσαρμόσει το βλέμμα της και την αναλυτική της δεινότητα στην αποτύπωση των γεγονότων και των περιστατικών έμφυλης βίας. Γιατί επηρεάζει την κοινή γνώμη και διεισδύει βαθιά στις συνειδήσεις.
Είναι επιτακτική ανάγκη να αναγνωρίσουμε επιτέλους πως ο μισογυνισμός δεν είναι σύμφυτος στις ψυχικές νόσους, αλλά αναπόσπαστο στοιχείο της κοινωνίας μας και ο μόνος τρόπος να αρχίσουμε να απαλλασσόμαστε από αυτόν δεν είναι να κατασκευάσουμε αποδιοπομπαίους τράγους, αλλά να παρέμβουμε και εν τέλει να αναπροσαρμόσουμε τους κοινωνικούς θεσμούς που τον συντηρούν.
*Μπορείτε να δείτε το πλήρες αρχείο μας (συμπεριλαμβανομένων των περιστατικών που αναφέρονται στο κείμενο) εδώ ή μέσω των link που θα βρείτε στο blog μας και στη σελίδα μας στο facebook.
*Για να μας στείλετε κάποιο περιστατικό, μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί μας στα social media της σελίδας ή στο email sexharassmap@espiv.net. Παρακαλούμε να συμβουλευτείτε τις οδηγίες που βρίσκονται εδώ.